معرفی کتاب: مناقب فاطمی در شعر فارسی
شعر فارسی از آغاز شکل‌گیری‌اش در قرون سوم و چهارم هجری، همواره آیینه‌ای از باورهای دینی و عاطفی ایرانیان بوده است.
در میان چهره‌های اهل‌بیت(ع)، حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها جایگاهی ویژه دارد؛ چراکه او نه‌تنها نماد پاکی، مادر همه‌ی ائمه، و مظهر عصمت الهی است، بلکه الگویی برای ایمان، جهاد، و کرامت زن مسلمان محسوب می‌شود.
از همین رو، شاعران فارسی‌زبان در دوره‌های مختلف، با زبان عشق، عرفان و ستایش، به بیان مناقب فاطمی پرداخته‌اند.
مفهوم «مناقب فاطمی»
«مناقب فاطمی» در معنای خاص، اشاره به فضائل، کرامات، و ویژگی‌های الهی حضرت زهرا(س) دارد که برگرفته از قرآن و حدیث است. در شعر فارسی، این مناقب اغلب در قالب‌های زیر بازتاب یافته‌اند: ستایش طهارت و عصمت حضرت اشاره به نسبت مادری با ائمه(ع) بیان رنج‌ها و مظلومیت‌های فاطمیه تصویرگری از نور فاطمه به‌عنوان مبدأ هستی (مضمون عرفانی) مدح در پیوند با ولایت امیرالمؤمنین(ع)
ویژگی‌های علمی و محتوایی
. دوره‌های تاریخی انعکاس مناقب فاطمی در شعر فارسی
الف) دوران کلاسیک (قرن ۴ تا ۸ هجری) در این دوره، مدایح اهل‌بیت(ع) در قالب‌های رسمی شعر فارسی وارد می‌شود. کسایی مروزی (قرن ۴ق): از نخستین شاعران شیعی که در قصاید خود به روشنی از فضائل فاطمه(س) یاد کرده: زهرا که ز طاعتش ثریا فخر دارد خورشید ز چهره‌اش فروغ مهر دارد ناصر خسرو قبادیانی (قرن ۵ق): در اشعارش از فاطمه(س) به عنوان عقل کلی و نور ولایت یاد می‌کند. سنایی غزنوی و عطار نیشابوری: در آثار عرفانی خود، فاطمه را مظهر «نور محمدی» و «باطن حقیقت نبوی» دانسته‌اند.
ب) دوران صفوی (قرن ۱۰ تا ۱۲ هجری) در عصر رسمی شدن تشیع در ایران، شعر فاطمی به اوج شکوفایی رسید. محتشم کاشانی: در مراثی خود برای امام حسین(ع) گاه به حضرت زهرا(س) اشاره می‌کند و او را مادر حماسه کربلا می‌نامد. صائب تبریزی و کلیم کاشانی: مناقب فاطمی را در قالب‌های غزل و مثنوی با مضامین عرفانی و الهی بیان کردند: زهراست آن که نور دل مصطفی بود در طینتش صفای روح انبیا بود
ج) دوران قاجار و معاصر (قرن ۱۳ تا امروز) در این دوران، شعر فاطمی به زبان احساس و حماسه نزدیک‌تر می‌شود. ادیب‌الممالک فراهانی، پروین اعتصامی و علامه طباطبایی در قالب‌های اخلاقی و عرفانی از فاطمه(س) یاد کرده‌اند. سید حسن حسینی، قیصر امین‌پور، علی موسوی گرمارودی و دیگر شاعران انقلاب اسلامی، حضرت زهرا(س) را نماد زن مؤمن، مجاهد و مادر شهید دانسته‌اند: ای زهرای اطهر، ای تجلی عفت و ایمان آیینه‌ی عصمت، ای سپیده‌ی بیداری انسان
مضامین اصلی مناقب فاطمی در شعر فارسی
طهارت و عصمت: فاطمه(س) در قرآن با آیه تطهیر پیوند دارد. نورانیت و مبدأ خلقت: شاعران او را مظهر فیض الهی می‌دانند. مظلومیت و صبر: اشعار بسیاری به رنج‌ها و فریادهای فاطمیه اختصاص دارد. مقام شفاعت و مادر ائمه: فاطمه(س) در شعر فارسی «امّ‌الائمة» و «باب‌الرحمة» نامیده می‌شود. اسوه زن مسلمان: در شعر معاصر، فاطمه نماد مقاومت، تربیت و کرامت زن است. نتیجه‌گیری «مناقب فاطمی در شعر فارسی» پدیده‌ای چندبُعدی است؛ از مدایح آیینی تا تجلی‌های عرفانی، از مراثی حماسی تا الگوهای فرهنگی زن مسلمان. در طول بیش از هزار سال، شاعران فارسی‌زبان با زبان احساس، خرد و ایمان، کوشیده‌اند تا چهره‌ی معنوی و الهی حضرت زهرا(س) را در آیینه‌ی شعر به تصویر کشند.
مفهوم «مناقب فاطمی»
«مناقب فاطمی» در معنای خاص، اشاره به فضائل، کرامات، و ویژگی‌های الهی حضرت زهرا(س) دارد که برگرفته از قرآن و حدیث است. در شعر فارسی، این مناقب اغلب در قالب‌های زیر بازتاب یافته‌اند: ستایش طهارت و عصمت حضرت اشاره به نسبت مادری با ائمه(ع) بیان رنج‌ها و مظلومیت‌های فاطمیه تصویرگری از نور فاطمه به‌عنوان مبدأ هستی (مضمون عرفانی) مدح در پیوند با ولایت امیرالمؤمنین(ع)
ویژگی‌های علمی و محتوایی
. دوره‌های تاریخی انعکاس مناقب فاطمی در شعر فارسی
الف) دوران کلاسیک (قرن ۴ تا ۸ هجری) در این دوره، مدایح اهل‌بیت(ع) در قالب‌های رسمی شعر فارسی وارد می‌شود. کسایی مروزی (قرن ۴ق): از نخستین شاعران شیعی که در قصاید خود به روشنی از فضائل فاطمه(س) یاد کرده: زهرا که ز طاعتش ثریا فخر دارد خورشید ز چهره‌اش فروغ مهر دارد ناصر خسرو قبادیانی (قرن ۵ق): در اشعارش از فاطمه(س) به عنوان عقل کلی و نور ولایت یاد می‌کند. سنایی غزنوی و عطار نیشابوری: در آثار عرفانی خود، فاطمه را مظهر «نور محمدی» و «باطن حقیقت نبوی» دانسته‌اند.
ب) دوران صفوی (قرن ۱۰ تا ۱۲ هجری) در عصر رسمی شدن تشیع در ایران، شعر فاطمی به اوج شکوفایی رسید. محتشم کاشانی: در مراثی خود برای امام حسین(ع) گاه به حضرت زهرا(س) اشاره می‌کند و او را مادر حماسه کربلا می‌نامد. صائب تبریزی و کلیم کاشانی: مناقب فاطمی را در قالب‌های غزل و مثنوی با مضامین عرفانی و الهی بیان کردند: زهراست آن که نور دل مصطفی بود در طینتش صفای روح انبیا بود
ج) دوران قاجار و معاصر (قرن ۱۳ تا امروز) در این دوران، شعر فاطمی به زبان احساس و حماسه نزدیک‌تر می‌شود. ادیب‌الممالک فراهانی، پروین اعتصامی و علامه طباطبایی در قالب‌های اخلاقی و عرفانی از فاطمه(س) یاد کرده‌اند. سید حسن حسینی، قیصر امین‌پور، علی موسوی گرمارودی و دیگر شاعران انقلاب اسلامی، حضرت زهرا(س) را نماد زن مؤمن، مجاهد و مادر شهید دانسته‌اند: ای زهرای اطهر، ای تجلی عفت و ایمان آیینه‌ی عصمت، ای سپیده‌ی بیداری انسان
مضامین اصلی مناقب فاطمی در شعر فارسی
طهارت و عصمت: فاطمه(س) در قرآن با آیه تطهیر پیوند دارد. نورانیت و مبدأ خلقت: شاعران او را مظهر فیض الهی می‌دانند. مظلومیت و صبر: اشعار بسیاری به رنج‌ها و فریادهای فاطمیه اختصاص دارد. مقام شفاعت و مادر ائمه: فاطمه(س) در شعر فارسی «امّ‌الائمة» و «باب‌الرحمة» نامیده می‌شود. اسوه زن مسلمان: در شعر معاصر، فاطمه نماد مقاومت، تربیت و کرامت زن است. نتیجه‌گیری «مناقب فاطمی در شعر فارسی» پدیده‌ای چندبُعدی است؛ از مدایح آیینی تا تجلی‌های عرفانی، از مراثی حماسی تا الگوهای فرهنگی زن مسلمان. در طول بیش از هزار سال، شاعران فارسی‌زبان با زبان احساس، خرد و ایمان، کوشیده‌اند تا چهره‌ی معنوی و الهی حضرت زهرا(س) را در آیینه‌ی شعر به تصویر کشند.